Ο πρόσφυγας και η ανθρώπινη ύπαρξη

 

Κώστας Δουζίνας

Το άσυλο, η προστασία των κατατρεγμένων αποτελούν το θεμέλιο κάθε μορφής ηθικής, θρησκευτικής, δεοντολογικής ή νομικής.

Μετά 50 χρόνια στην Αγγλία αισθάνομαι ντροπή για την πατρίδα μου διαβάζοντας τις εφημερίδες. Επαναπροωθήσεις στις βάρκες των προσφύγων, τείχη και αγριότητες στα σύνορα, τώρα η μεγαλύτερη θαλάσσια τραγωδία στη Μεσόγειο.

Ολα τα μεγάλα ευρωπαϊκά ΜΜΕ, το BBC, οι New York Times, η Guardian, η LeMonde, η Tagesspiegel, αμφισβητούν ή απορρίπτουν την εκδοχή της ελληνικής κυβέρνησης και μέμφονται τα ελληνικά ΜΜΕ που έθαψαν την πολιτική ευθύνη γρηγορότερα από όσο πήρε στο σαπιοκάραβο να βυθιστεί. Το Λιμενικό και η ηγεσία της Νέας Δημοκρατίας απαντούν στα νομικά, ηθικά και επιχειρηματικά τεκμηριωμένα ερωτήματα και αιτιάσεις με δικολαβίστικα επιχειρήματα ή την αγαπημένη τακτική του κ. Μητσοτάκη όταν αποκαλύπτονται τα ανομήματά του: την αποσιώπηση και την άρνηση.Από το 2015 ώς το 2019 πάνω από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες ήρθαν στην Ελλάδα. Ούτε ένας δεν πνίγηκε. Η πολιτική ηγεσία είχε δώσει σαφή διαταγή στο Λιμενικό να διασώζει τους πρόσφυγες. Τότε η Ελλάδα ήταν στις πρώτες σελίδες των ευρωπαϊκών εφημερίδων γιατί οι γιαγιάδες της Συκαμιάς, ο φούρναρης της Κω, ο βοσκός της Λήμνου έσωζαν ζωές και την τιμή της Ευρώπης. Ο γ.γ. του ΟΗΕ, ο Πάπας, ο Πατριάρχης, πρόεδροι κρατών από όλο τον κόσμο ήρθαν στην Ελλάδα και επαινούσαν τους νησιώτες και την κυβέρνηση.

Τώρα, η χώρα που έσωσε την τιμή της Ευρώπης το 2015 έγινε πάλι το δακτυλοδεικτούμενο μαύρο πρόβατο, εκπρόσωπος της ευρωπαϊκής απανθρωπιάς. Οι πάνω από 700 νεκροί της Πύλου προστίθενται στους περίπου 24.000 που πνίγηκαν από το 2014 ώς σήμερα. Από θάλασσα των ιδεών και του εμπορίου, η Μεσόγειος έγινε πλωτό νεκροταφείο. Κι εμείς από Ελλάδα της αλληλεγγύης, της ανθρωπιάς και του ορθού λόγου γίναμε παράδειγμα προς αποφυγή.

Ποιος είναι άνθρωπος;

Τον Σεπτέμβριο 2015, η φωτογραφία του τρίχρονου Αϊλάν Κουρντί, που είχε ξεβραστεί σε τουρκική ακτή, έκανε τον γύρο του κόσμου και έγινε η εικόνα-σύμβολο της προσφυγικής κρίσης. Σήμερα όλος ο κόσμος έχει δει την εικόνα του ψαράδικου σκάφους-φέρετρου με τους μελλοθάνατους να υψώνουν ικετικά τα χέρια προς τους «αγγέλους» του ελικόπτερου. Δεν θα δούμε τα σώματά τους, όπως του Αϊλάν. Αλλά αυτή η εικόνα θα γίνει το σύμβολο της εποχής μας. Η σκληρότητα προς τους βασανισμένους της γης, η αλαζονεία των τειχών και οι επαναπροωθήσεις μάς θυμίζουν μια αδιαμφισβήτητη αλήθεια, γνωστή από τους αρχαίους χρόνους. Είμαστε όλοι άνθρωποι, αλλά η ανθρωπότητα πάντα απέκλειε, αποστρεφόταν και υποβάθμιζε κάποια κομμάτια της. Κάθε ιστορική εποχή έχει χρησιμοποιήσει τον δικό της (φιλοσοφικό ή εμπειρικό) ορισμό της ανθρωπότητας για να διαχωρίσει τους κυρίαρχους, τους υποτελείς και τους αποκλεισμένους.

Η μεγάλη φιλόσοφος Χάνα Αρεντ έγραφε για τις μειονότητες του Μεσοπολέμου: «Αν ένας άνθρωπος χάσει την πολιτική του υπόσταση θα έπρεπε, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς των φυσικών και αναπαλλοτρίωτων δικαιωμάτων του ανθρώπου, να βρεθεί κάτω από την προστασία τους. Στην πραγματικότητα το αντίθετο συμβαίνει. Ενας άνθρωπος που δεν είναι τίποτε παραπάνω από άνθρωπος έχει χάσει εκείνες τις ιδιότητες που κάνουν τους άλλους να τον αντιμετωπίζουν σαν συνάνθρωπο». Εκείνοι που δεν μιλάνε τη γλώσσα μας, δεν μοιράζονται τη θρησκεία μας, ανήκουν στη λάθος τάξη, έχουν λάθος φύλο, χρώμα ή σεξουαλικότητα μένουν πάντα έξω από την «ανθρωπότητα», όπως ορίζεται στην κάθε εποχή. Ολες οι παλιές κατηγορίες αποκλεισμού παραμένουν ενεργές. Εχουν προστεθεί οι πρόσφυγες και οι «οικονομικοί μετανάστες», οι απόβλητοι του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού.

Οπως έλεγε η Αρεντ, «ο κόσμος δεν βρίσκει τίποτε ιερό στην αφηρημένη γύμνια της ανθρώπινης κατάστασης». Η ανθρώπινη ιδιότητα δεν αποτελεί το κανονιστικό θεμέλιο των δικαιωμάτων. Η ιδιότητα του ανθρώπου ήταν πάντα χωρισμένη ανάμεσα σε κανονικούς και κατώτερους ανθρώπους. Τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν «ανήκουν» στους ανθρώπους. Αντίθετα, συνιστούν μια διαβαθμισμένη «ανθρωπότητα», με πλήρεις ανθρώπους στο ένα άκρο και τους αποκλεισμένους στο άλλο. Ανάλογα με το πόσα δικαιώματα έχει μια ομάδα τόσο περισσότερο ή λιγότερο «άνθρωποι» είναι. Οι πρόσφυγες της Πύλου δεν είχαν κανένα δικαίωμα και έτσι ήταν έξω από τον ορισμό του «ανθρώπου».

Το πρόσωπο του άλλου

Το πρόσωπο του άλλου βρίσκεται πίσω από την ταυτότητα καθενός μας. Η ταυτότητά μου, το Εγώ [είμαι] είναι καθοριστικά συναρθρωμένα με το Εσύ [είσαι]. Δεν υπάρχει Εγώ χωρίς Εσύ και το αντίθετο, το πρώτο και το δεύτερο πρόσωπο είναι πάντα αγκαλιά. Δεν φτιάχνεται εαυτός χωρίς τον άλλο που έρχεται πριν από μένα και μου απευθύνεται, ονοματίζοντάς με «Κώστα», «παιδί μου», «εσύ». Ο άλλος μού δίνει το δώρο της γλώσσας, αρχείο λέξεων και ιδεών, που έρχεται από τα έξω αλλά με κάνει αυτό που είμαι. Ο άλλος έρχεται πάντα πρώτος, πριν από μένα. Αποτελεί προϋπόθεση της γλώσσας, του εαυτού, του νόμου. Στη σοφία της, η γλώσσα μας χρησιμοποιεί την ίδια λέξη, τη «συνείδηση», για την κατανόηση του εαυτού, την «αυτοσυνειδησία» (consciousness), και για την ηθική συνείδηση (conscience), την ευθύνη προς τον άλλο. Αποκτώ συνείδηση του «εγώ» επειδή ο άλλος μού απευθύνει το «εσύ» και αυτό με κάνει ηθικά υπεύθυνο.

Αναγνωρίζω τον άλλο μέσα από το πρόσωπό του. Το πρόσωπο ενώνει τον λόγο με το βλέμμα, την ομιλία με την όραση, φτιάχνοντας τη μοναδικότητα καθενός μας. Βλέπω το πρόσωπο του άλλου, ποτέ το δικό μου, παρά μόνο στον καθρέφτη – με μόνιμο ρίσκο την καταστροφική σαγήνη του Νάρκισσου. Ο άλλος, όπως και εγώ, παρουσιάζεται στο πρόσωπο, προσωπικό έμβλημα της ιδιαιτερότητας. Το πρωταρχικό ηθικό γεγονός γίνεται όταν ο άλλος στρέφεται σε μένα και μου απευθύνει ένα αίτημα. Γίνεται τότε γείτονας και πλησίον μου, παραμένοντας ταυτόχρονα ξένος και παράξενος. Η ταυτότητά μου εξαρτάται από την απάντηση.

Ποιος είμαι και τι θα γίνω βασίζεται στην απόλυτη εγγύτητα με τον πιο ξένο. Αυτή η εξάρτηση αποκτά την κεντρική της μορφή όταν συναντήσω ένα πρόσωπο που μου λέει «Σώσε με», «Δώσε μου τροφή και στέγη», «Προστάτευσέ με». Η κατάφαση στο αίτημα, το καλωσόρισμα του άλλου, δεν υπακούει σε ηθικές επιταγές ούτε αποτελεί συμμόρφωση με εθνικούς ή διεθνείς νόμους. Αντίθετα, όλοι οι ηθικοί και νομικοί κώδικες χτίζονται πάνω στο πρωτογενές συμβάν της ιστορικής και βιωματικής συνάντησης με τον άλλο, στο αίτημά του και στη δική μου απάντηση. Χωρίς αυτή την αρχέγονη στροφή προς τον άλλο, το βασικό συστατικό της ύπαρξης, δεν θα είχαμε ούτε ηθική ούτε νόμο.

Δεν υπάρχει πιο δυνατή υπενθύμιση του ηθικού αιτήματος και ισχυρότερη ενσάρκωση του άλλου, ως τμήματος της ταυτότητάς μου, από τον πρόσφυγα. Το άσυλο, η προστασία των κατατρεγμένων αποτελούν το θεμέλιο κάθε μορφής ηθικής, θρησκευτικής, δεοντολογικής ή νομικής. Οι κυβερνήσεις χτίζουν τείχη, στέλνουν στρατό στα σύνορα, αποπέμπουν τους πρόσφυγες για να αποφύγουν να κοιτάξουν τον ικέτη στα μάτια. Αλλά αποτυγχάνουν. Δεν μπορούμε να αποφύγουμε τον άλλο, θεμέλιο της δικής μας ύπαρξης και της ηθικής. Ο πρόσφυγας μας θυμίζει ότι κι εμείς, στα σπίτια μας και στη βολή μας, δεν είμαστε ποτέ ασφαλείς. Το Εγώ έχει πάντα μέσα του το Εσύ, ο ίδιος τον άλλο, είμαστε ξένοι στον εαυτό μας. Οταν σκοτώνουμε τον άλλο, παίρνουμε μαζί του ένα κομμάτι του εαυτού μας. Η Πύλος δεν είναι μόνο σύμβολο της ευρωπαϊκής απανθρωπιάς. Είναι και έκφραση υπαρξιακής αυτοκαταστροφής.

*Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»